Młoda Polska

Wypracowanie z epoki

Młoda Polska to okres w historii literatury polskiej i twórczości artystycznej przypadający na lata 1890-1918. Termin ‘Młoda Polska’ został wprowadzony przez Artura Górskiego w tytule cyklu programowych artykułów opublikowanym w 1898 w krakowskim czasopiśmie ‘Życie’. Określenie to nawiązywało do analogicznych zjawisk w życiu kulturalnym Europy, takich jak: Młoda Skandynawia, Młoda Francja, Młoda Belgia. Jako początek Młodej Polski przyjęto rok 1891, w którym ukazał się pierwszy tom poetycki Kazimierza Przerwy-Tetmajera, który zapoczątkował nowe tendencje literacko-artystyczne. Za koniec epoki uważa się 1918 rok, kiedy to Polska odzyskała niepodległość. Za artystyczny manifest nowej literatury ostatecznie należy uznać drugi tom Poezji Tetmajera z 1894 roku. Podczas trwania epoki miało miejsce wiele historycznych i kulturowych wydarzeń, stanowiących tło społeczne i polityczne tego okresu. Schyłek lat XIX i początkowe lata XX to czas politycznej stabilizacji w Europie i gospodarczej koniunktury, sprzyjającej rozwojowi sztuki i swobodnej wymianie myśli. Wydarzeniem politycznym, które było namiastką walki o niepodległość kraju było powstanie w 1887 Ligi Polskiej, czyli tajnej organizacji politycznej założonej na konferencji w Hilfikon w Szwajcarii z inicjatywy Miłkowskiego. Jednym z ważniejszych kulturowych wydarzeń mających wpływ na dzisiejszą kinematografię był pokaz filmowy braci Lumiere w roku 1895. Dzięki temu mamy dziś możliwość obejrzenia na taśmie filmowej między innymi koronacji ostatniego cara Rosji. Polityczne przemiany w zaborze rosyjskim miały miejsce po wstąpieniu na tron cara Mikołaja II i znacznie pogłębiły się po rewolucji z 1905r. Wiek XIX był również przełomowy, jeśli chodzi o sprawy kobiece. Cały proces rozpoczęła już rewolucja francuska, która w sposób krytyczny podniosła ten problem i zrodziła wielkie nadzieje. Doprowadziło to w 1908 do demonstracji sufrażystek w Londynie żądających praw wyborczych dla kobiet. Również takie wydarzenia jak I wojna światowa w latach 1914-1918 oraz wcześniejsza rewolucja w Królestwie Polskim przypadająca na lata 1905-1907 miała wpływa na kształtowanie się epoki oraz jej rozwój.

Epokę Młodej Polski określa się również mianem modernizmu. W wąskim tłumaczeniu jest to synonim tej nazwy. Neoromantyzm jest drugim pojęciem określającym czas Młodej Polski opisującym zjawiska w obrębie epoki, które stanowią bezpośrednią kontynuację romantyzmu, przede wszystkim powrót do problematyki narodowej oraz konstrukcji artysty jako wychowawcy i przewodnika zbiorowości. W literaturze tego okresu wyodrębnia się dwie dominujące tendencje: pierwsza panująca w latach 1890 – 1900 określana jako modernistyczna wyrażała przekonanie o kryzysie dotychczasowych wartości i wyobcowaniu człowieka z cywilizacji. Literatura polska ostatniego dziesięciolecia XIX w. została zdominowana przez nastrój smutku, zniechęcenia i melancholii, czyli przez prąd ideowy zwany dekadentyzmem. Termin ten oznacza chylenie się ku upadkowi, zastój, rozpad. Fin de siècle to nazwa spopularyzowana we Francji za sprawą sztuki F. De Jouvenota i H. Micarda pt. „Fin de siècle, zamiennie stosowana z pojęciem dekadentyzm. Manifestem tego prądu ideowego stał się utwór Paula Verlaine’a ‘’Niemoc’’.

Dekadenci inspirowali się filozofią Schopenhauera i nawiązywali do naturalizmu. Wyrażali poczucie kryzysu kultury i cywilizacji, która, jak sądzono, doszła do kresu możliwości swojego rozwoju. Dekadent przeżywał więc kryzys wartości – prawdy, wiary, dobra i piękna. Rezygnował z życiowej aktywności, bo uznawał że nie ma ona sensu. Szukał silnych bodźców, które mogły by poruszyć jego psychikę. Sięgał po używki i uciekał w wyrafinowany erotyzm, nazywane ‘’sztucznymi rajami’’. Z niechęcią odnosił się do rzeczywistości, nienawidził i prowokował mieszczan – nazywał ich lekceważąco filistrami, co oznaczało ludzi o małych potrzebach kulturalnych, zakłamanej moralności, żyjących w kulcie pieniądza.

Dekadentyzm wyrażał się najczęściej w dwóch postawach – cygana lub dandysa. Cygan był członkiem cyganerii (bohemy), czyli nieformalnej grupy artystycznej zakładanej zwykle przez charyzmatyczną osobowość, np. Stanisława Przybyszewskiego, który ogłosił Confiteor, w którym postulat ‘’sztuka dla sztuki’’ oznaczał potrzebę oceniania twórczości artystycznej wyłącznie na podstawie kryteriów estetycznych. Ten etap Młodej Polski charakteryzuje też duże zainteresowanie twórców filozofią.

Prekursorami filozofii modernistycznej byli myśliciele tworzący w pierwszej połowie XIX wieku. Jednym z nich był Arthur Schopenhauer – twórca filozoficznego pesymizmu. Filozof uważał że życie jest absurdalne, a najważniejszym uczuciem człowieka pozostaje cierpienie doświadczane lub zadawane drugiej osobie. Wskazywał drogi ucieczki przed tzw. absurdem ludzkiej egzystencji: sztukę tworzoną lub kontemplowaną, litość lub miłosierdzie oraz nirwanę, czyli całkowity spokój, stan zawieszenia między życiem a śmiercią, utożsamiany w literaturze Młodej Polski z bóstwem, śmiercią, odurzeniem narkotycznym lub alkoholowym. Twórca kultu indywidualizmu, główny filozof epoki Młodej Polski Friedrich Nietzsche stworzył filozofię zwaną nietzscheanizmem. Głosił, że życie ma swoją wewnętrzną dynamikę, jest nieprzewidywalne, zmienne i kruche, dlatego nie istnieją żadne absolutne prawdy. Filozof wyrażał w ten sposób relatywizm, czyli przekonanie o zmienności i subiektywności rzeczywistości. Nietzsche wprowadził także kategorie ‘’woli mocy’’, która stała się dla niego kryterium moralnej oceny ludzi. Wartościowy w świetle tej koncepcji jest ‘’nadczłowiek’’, którego celem ma być jedynie swobodny rozwój siebie samego i realizacja postawionych sobie celów – kult indywidualizmu.

Głównym kierunkiem w malarstwie Młodej Polski był impresjonizm. Obraz ‘’Impresja. Wschód słońca’’ Moneta dał nazwę kierunkowi sztuki. Za datę powstania impresjonizmu uważa się rok 1874 kiedy to słynny malarz wystawił wspomniane dzieło na wystawie młodych malarzy nieakceptowanych przez salony i Akademię Sztuk Pięknych. Artystycznym ‘’głosem’’ epoki stała się sztuka secesyjna, najsilniej rozwijająca się w latach 1890-1910 nazywana na zachodzie Europy art nouveau. Nazwa sztuki pochodzi od wystąpienia, czyli secesji, grupy artystów – m. in. Ottona Wagnera, Gustava Klimta, Gustava Mahlera z wiedeńskiego Związku Artystów geście protestu przeciwko historyzmowi sztuki. Secesja stała się stylem narodowym, a w Polsce jej przedstawicielami byli Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer.

W okresie modernizmu miłość określała życiową aktywność człowieka, stawała się właściwą treścią jego egzystencji oraz pokazywała swoje niepokojące oblicze. Młodopolska kobieta przestawała być jedynie obiektem westchnień mężczyzn, ale zaczynała domagać się prawa do wyrażania własnej siebie, akceptowała własną cielesności erotyzm. Jednym ze sposobów przedstawiania miłość w epoce była miłość jako uczucie niszczące. Kobieta przyjmowała w tym przypadku rolę fascynującej, groźnej i niszczącej mężczyzn femme fatale. Popularnemu w epoce Młodej Polski motywie kobiety fatalnej przeciwstawił się malarz Jacek Malczewski. W swoim cyklu obrazów ‘’Thanatos’’ przedstawiającym mitologicznego władcę śmierci jako dorodną kobietę o rubensowskich kształtach ze skrzydłami. Na obrazach występuje kontrast między erotyzmem ciała kobiety a kosą, czyli narzędziem śmierci. Symbolizm tego obrazu może być zawarty w stwierdzeniu, że śmierć jest odrodzeniem, nadzieją na przejście do lepszego świata.

Młoda Polska była okresem złożonym: różne tendencje światopoglądowe i literackie nakładały się na siebie i w efekcie dawały dzieła mieszane, czyli synkretyczne. Literatura pozostawała w bezpośrednim związku z innymi dziedzinami sztuki takimi jak malarstwo, muzyka, czy sztuka użytkowa. Modernizm z jednej strony zamykał i podsumowywał idee i poetyki wypracowane w XIX wieku, z drugiej zaś otwierał perspektywę na XX-wieczną nowoczesność. Był twórczą kontynuacją i zarazem puentą przeszłość oraz czasem tendencją do narodzin najnowszej kultury.